کودتای ترکیه از ساعت پایانی جمعه شب 25 تیر با حضور بالگردها ،هواپیماها و تانک های کودتاچیان در آنکارا و استانبول به وقوع پیوست. کودتا گران چند ساختمان دولتی از جمله  پارلمان و کاخ ریاست جمهوری ترکیه در آنکارا را بمباران کردند. دولت ترکیه در سحر گاه شنبه اعلام کرد که این کودتا را خنثی کرده است. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه نیز اعلام کرد که کودتا در برابر همبستگی و وحدت مردم شکست خورد.وی فتح الله گولن رهبر مخالفان اردوغان که در تبعیدی خود خواسته از سال 1999 در آمریکا بسر می برد را به عنوان عامل پشت پرده این کودتا معرفی کرد. یک مقام رسمی ترکیه روز شنبه اعلام کرد که شمار تلفات کودتای ترکیه به بیش از 265 نفر رسیده است.این آمار شامل 161 غیر نظامی و 104 نفر از کودتاچیان بوده است.پس از ناکامی طرح کودتا، دولت ترکیه پیگرد کودتاچیان را در دستور کار خود قرار داده و تاکنون 2839 کودتاچی بازداشت و 2745 قاضی از کار برکنار شدند. آکین اوزتورک، فرمانده‌ پیشین نیروی هوایی ترکیه که از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ فرماندهی نیروی هوایی ترکیه را برعهده داشت.  به عنوان رهبر کودتای اخیر دستگیر شده است. وی در اوت 2015 خدمت خود را در ارتش ترکیه به پایان برد اما همچنان به عنوان عضو شورای عالی امنیت ملی این کشور باقی ماند.ترکیه اعلام کرده است اوزترک و شرکای وی به اتهام خیانت محاکمه خواهند شد.روسای احزاب مختلف ترکیه نیز کودتا را محکوم کردند. صلاح الدین دمیرتاش رئیس حزب دموکراتیک خلق های ترکیه،کمال قلیچداراوغلو رهبر حزب جمهوری خلق و دولت باغچه لی رهبر حزب حرکت ملی در بیانیه هایی کودتا در این کشور را محکوم کردند.در سطح جهانی نیز واکنش ها مبتنی بر محکومیت کودتا و حمایت از دولت ترکیه بود. حتی در واکنش به اتهامات وارده شده از سوی اردوغان ، فتح‌الله گولن ضمن تأکید بر اینکه هیچ ارتباطی با کودتای ترکیه نداشته، در بیانیه‌ای تلاش برای کودتا در ترکیه را محکوم کرد.فتح الله گولن در آخرین مصاحبه خود گفته است که کودتا در ترکیه می تواند غیرواقعی و نوعی صحنه سازی باشد. دولت ترکیه فتح‌الله گولن،را از عوامل کودتا می‌داند، این در حالی است که جنبش گولن با انتشار بیانیه‌ای این اتهام را رد کرده و جان کری، وزیر خارجۀ امریکا نیز از دولت ترکیه خواسته است دربارۀ اتهام علیه گولن مدرک ارائه دهد. وی تاکید کرده که متهم کردن واشنگتن به دست داشتن در کودتای نافرجام ترکیه به روابط آمریکا با ترکیه لطمه وارد می کند.

دو دیدگاه متفاوت

در باره دلایل و عاملان این کودتا دو  دیدگاه متفاوت وجود دارد. عده ای این کودتا را حقیقی و از سوی مخالفان اردوغان و حزب حاکم می دانند، در مقابل ، عده ای بر این باورند که این کودتا با اهداف سیاسی از پیش تعیین شده صورت گرفته و ساخته و پرداخته اردوغان و سازمان اطلاعات ترکیه است.

دیدگاه اول بر این باور است که سیاست های غلط حزب حاکم به رهبری اردوغان در طول ۱۴ سال گذشته که موجبات نارضایتی های بسیاری را در داخل این کشور به وجود آورده و آسیب های فراوانی را در عرصه سیاست منطقه ای و بین المللی بر کشور و مردم آن تحمیل کرده است، زمینه های مناسبی را برای آن دسته از نظامیان مخالف وی به وجود آورد تا همانند کودتاهای قبلی در تاریخ این کشور موارد قبلی اقدام به سرنگونی دولت  ترکیه کنند.البته کودتایی که این بار بر خلاف گذشته بدون حمایت مردم و احزاب سیاسی با شکست بسیار سریع و سرکوب کودتاگران مواجه شد.بر طبق این دیدگاه ،این کودتا توسط نیروهای جریان گولن در بدنه ارتش وژاندارمری ترکیه سازماندهی شده است. طرفداران این دیدگاه مدعی هستند  که این کودتا پس از آن رخ داد که هفته گذشته برای اولین بار عملیات‌ امنیتی علیه شاخه نظامی این جریان انجام شد. در دو سال گذشته عملیات  متعددی علیه نیروهای این جریان در ساختار قضایی و اطلاعاتی ترکیه صورت گرفته و صدها نفر به جرم همکاری با این جریان زیرزمینی در درون دولت دستگیر شده بودند. برای نخستین بار در هفته گذشته تعدادی از افسران ارتش بازداشت شدند. این عملیات جریان گولن را متوجه جدیت دولت در برخورد با خود کرد و آن را واداشت تا برغم احتمال شکست کودتا ،اقدام به آن کند. در واقع جریان نظامی گولن متوجه شده است که با کودتا یا بدون کودتا در هر حال سرکوب خواهد شد. بنابراین طی یک اقدام متهورانه اقدام به کودتا کرد. قرار بود تا چند روز دیگر شورای عالی نظامی در ستاد کل نیروهای مسلح تشکیل شود و در این شورا قرار بود علیه جریان کشف شده گولن در ارتش تصمیماتی اتخاذ شود.جریان گولن در ارتش در شکل یک هسته مخفیانه با نام "کمیته صلح در جهان" فعالیت می کرد که بر اساس دیدگاه اول ، این کودتا توسط این هسته طراحی، مدیریت و اجرا شده است. مشکل اصلی این هسته، پایین بودن نسبی درجات نظامی سردمداران آن بود که با توجه به این مساله تحلیلگران معتقد بودند که در کوتاه مدت امکان اقدام فراگیر توسط طرفداران گولن بویژه کودتا وجود ندارد و آنها حداکثر قادر به اقدامات خرابکارانه خواهند بود. تحلیلگرانی که این اقدام اخیر را یک کودتای واقعی اما ناموفق می‌دانند، اقدامات موثر رسانه‌ای کودتاگران را دلیلی بر مدعای خود می‌دانند. تیم کودتا کننده در اولین اقدام تلویزیون دولتی را تسخیر کرده و از این طریق با ایجاد رعب وارد فاز مدیریت صحنه درترکیه شد. از سوی دیگر ژاندارمری  به عنوان شاخه دوم این کودتا در کل ترکیه  آماده اجرای این اقدام بوده است . امتیاز  این نیرو گستردگی آن در سراسر ترکیه و تسلط بر تمام جاده‌های بین شهرها بود. طرفداران دیدگاه حقیقی بودن کودتا با توجه به میزان بالای کشته ها و تلفات درگیری ها و هزینه های زیاد سیاسی و اقتصادی آن در داخل و خارج ترکیه، ساختگی بودن و طراحی آن توسط حزب حاکم ترکیه را رد می کنند.

دیدگاه دوم بر این اعتقاد است که این کودتا تنها یک نمایش از سوی اردوغان بوده است تا با استفاده از شرایط بحرانی ایجاد شده ،ارتش ترکیه را تضعیف کرده و امکان کودتاهای جدی‌ در آینده را خنثی کند. از دیدگاه آنها ،این کودتا طرح مشترک حزب حاکم عدالت و توسعه به رهبری اردوغان و سازمان اطلاعات امنیت ترکیه بوده که اهداف سیاسی را در داخل و خارج این کشور دنبال می کند.دلیل اصلی هواداران این دیدگاه، فراهم شدن امکان قدرت نمایی بیشتر برای اردوغان به عنوان یک رهبر وحدت بخش و بسیج‌ کننده اقشار مختلف مردم می‌دانند و معقدند که درخشش بیشتراردوغان به عنوان یک قهرمان ملی نشان می دهد که عامل پشت پرده  این ماجرا خود وی بوده است . بی برنامه بودن کودتاچیان، عدم سازماندهی مناسب کودتا و منحصر بودن آن به دو شهر ترکیه، عدم بازداشت هیچ یک از مقامات سیاسی حاکم ترکیه توسط کودتاچیان، شکست سریع آنها در ساعات اولیه، بازگشت قدرتمندتر اردوغان به صحنه قدرت و عدم همراهی نظامیان ارشد ارتش با کودتاچیان را می توان از دلایل صوری بودن و ساختگی بودن این کودتا دانست. همچنین این کودتا در صورت ساختگی بودن بهانه خوبی برای ادامه تصفیه نظامیان مخالف اردوغان از ارتش ترکیه خواهد بود. اگرچه تنها گذر زمان و بررسی رویدادهای آینده نشان خواهد داد که چه دست‌هایی در پشت پرده این کودتا قرار داشته اند ، اما با در نظر داشتن حوادث پارک گزی که اکنون پس از دو سال اسناد حمایت بنیاد آمریکایی "سوروس" از آن افشا شده و می توان آن را یک کودتای رنگی علیه اردوغان ارزیابی کرد صرف فراهم شدن امکان خودنمایی برای اردوغان را در مورد اهداف طراحی این کودتا نمی توان کافی دانست. در واقع با اینکه اردوغان و حزب حاکم پس از این کودتا ، از جایگاه بالاتری برخوردار می شوند، اما هزینه ای که ترکیه در قبال آن باید پرداخت کند بویژه از بعد اقتصادی ، سیاسی و امنیتی بسیار بالا است. از سوی دیگر در ماه های اخیر اردوغان با بخش های مختلف  ارتش تعامل داشته و نظر مساعد آنها برای همراهی با خود در مسایل مختلف کشور را فراهم کرده بود و لذا امکان وقوع کودتا علیه او اندک بود.در عین حال با توجه به اینکه اصلی ترین نیروهای عامل این کودتا نیروی هوایی و ژاندارمری (یعنی نیروهای تحت نفوذ گولن) بوده اند و نه نیروی زمینی که تا کنون انجام کودتاها را برعهده داشته است ،احتمال دست داشتن  جریان گولن در این کودتای نافرجام بیشتر است.

پیامدهای کودتا

-نتیجه اجتناب ناپذیر این کودتا چه آن را واقعی بدانیم و چه طرحی از جانب اردوغان برای رسیدن به اهداف مد نظرش در داخل ترکیه ، تضعیف هر چه بیشتر اقتصاد ترکیه وواحد پولی این کشور خواهد بود.حتی قبل از کودتا نیز با توجه به بی ثباتی سیاسی ،افزایش ناامنی ها در ترکیه و کاهش شدید سطح روابط با روسیه ، اقتصاد ترکیه وضعیت خوبی نداشت.اکنون وقوع کودتا هر چند نافرجام باعث شده تا ارزش لیر ترکیه در برابر دلار امریکا، به پایین ترین حد از ماه ژانویه برسد. در کنار افت شدید ارزش پول ملی و سهام این کشور کودتا هزینه های دیگری نیز بر اقتصاد این کشور تحمیل می کند که ممکن است تا سال ها آثار آن باقی بماند. یکی از این هزینه ها توقف و کاهش پروازهای هوایی به فرودگاه های این کشور است که افت تعداد گردشگران را نیز به همراه دارد. پیش بینی ها نشان می دهد در نتیجه این کودتای نظامی و ناامنی های ایجاد شده ناشی از آن درآمد ترکیه از توریسم در سال ۲۰۱۶ میلادی ۵۴ درصد کاهش پیدا کند و شمار گردشگران بیشتر از۷۰ درصد کاهش یابد. این همه در حالی رخ داده که بانک جهانی اعلام کرد که رشد اقتصادی ترکیه در سه ماهه نخست سال 2016 کاهش یافته است.

- بعد از کودتای نافرجام اخیر و حضور گسترده هواداران اردوغان ، قطعا قدرت سیاسی اردوغان بیشتر می شود. وی می تواند ادعا کند که از مشروعیت بالایی برخوردار است و از طرفی تصفیه عمومی را در ارتش آغاز خواهد کرد که احتمالا منجر به تیره تر شدن  روابط میان اردوغان و ارتش خواهد شد. در عین حال برخی تحلیلگران معتقد هستند  که پس از این کودتا، اردوغان راحت تر خواهد توانست خواست خود مبنی بر تغییر نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی را دنبال کند.

-از سوی دیگر این احتمال وجود دارد که  اردوغان تغییراتی را هم در رویه کنونی اعمال قدرت خودبه وجود آورد. چرا که به هر حال این کودتا پیامی بود به وی که در رفتارش تغییر ایجاد کند، بویژه اینکه رفتار اردوغان بویژه در دوسال اخیر مبتنی بر نگرش دیکتاتور مابانه وی بوده است. اردوغان می خواهد نقش محوری ارتش ترکیه را کاهش دهد که این مساله مد نظر فرماندهان ارتش ترکیه نیست. همچنین اردوغان خواهان آن است تا حکومت دینی را با توجه به رویکرد دینی مردم این کشور به وجود آورد که این نیز باب میل سکولارها در ترکیه نیست .

-مساله مهم در این کودتا این بود که احزاب اصلی ترکیه بویژه حزب  جمهوری خلق که مخالف دولت ترکیه و اردوغان هستند واکنشی منفی در قبال این کودتا اتخاذ کرده اند.در واقع کودتا چیان بر خلاف کودتاهای قبلی که همواره از حمایت برخی احزاب بزرگ برخوردار بودند، این بار  بدون داشتن پشتوانه سیاسی اقدام کردند.بدین ترتیب می توان پیش بینی کرد که روابط احزاب بزرگ ترکیه با حزب حاکم عدالت و توسعه از این پس شاهد تحولاتی خواهد بود.

- این کودتا نه فقط بر موقعیت منطقه ای و بین المللی ترکیه تاثیر منفی گذاشته، بلکه بهانه لازم به اتحادیه اروپا برای عدم اجرای توافقات با آنکارا  بویژه در زمینه لغو روادید برای سفر اتباع ترکیه به کشورهای اروپایی و نیز عقبگرد در روند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را فراهم خواهد کرد.بویژه مطرح شدن  موضوع بررسی قانونی شدن مجدد مجازات اعدام در ترکیه از سوی اردوغان ، که از دیدگاه اروپایی ها نقض یکی از موارد مهم شروطی است که ترکیه برای عضویت در اتحادیه اروپا باید آن را به مورد اجرا بگذارد.

پایان پیام/